Okres międzywojenny 1920 – 1939.
Historia budynku i szkoły żydowskiej – chederu, jest ściśle związana z nazwiskiem Davida Leib Szmerlaka (nazwisko to spotykamy również zapisane w formie Schmerlak). Urodził się w Nasielsku w 1875 r. W sierpniu roku 1902 wyemigrował do USA. Dotarł do Ellis Island 2.09.1902r., wówczas wyspy w porcie nowojorskim, gdzie po raz pierwszy przybywali i rejestrowali się imigranci (dziś mieści się tu Archiwum Imigracyjne Stanów Zjednoczonych). W Ameryce stał się znany jako Simon. Tu ożenił się. Według relacji M. Chandlera, nie podobało mu się jednak w USA, ponieważ nie można było tam prowadzić aktywnego życia religijnego. W związku z powyższym, wraz z żoną Amerykanką w 1920 roku powrócił do Polski. Został bardzo życzliwie przyjęty w Nasielsku jako „bogaty Amerykanin”. W bliskości synagogi nabył plac i założył około 1922 roku szkołę – cheder. Zbiegło się to z wprowadzeniem w Polsce obowiązku szkolnego. Małżonkowie Szmerlak zamieszkali na najwyższym piętrze budynku (na tzw. „kukawce”) w dwóch mieszkaniach.
Według danych zamieszczonych w raporcie o szkołach żydowskich w Polsce z 1935 r., w nasielskim chederze "Jesodej ha-Tora" be-Naszelsk (Cheder "Podstawy Tory" w Nasielsku), taką nazwę szkoły odczytujemy z podpisu na zdjęciu wykonanym 13 Tevet 5698 Lp'k, tj. w piątek 17 grudnia 1937 r., pochodzącym z pracowni fotograficznej RETUSZ Fiszla (Feliksa) Perelmutera, uczyło się 150 uczniów. (Archiwum Wspólnego Komitetu ds. Dystrybucji, Raport o szkołach żydowskich w Polsce, 1935, NY-AR3344, Polska, 08-00018, s. 25). W latach 1935 – 1939 budynek chederu został odnowiony. Całkowity koszt remontu wyniósł 67.087 zł. (Archiwum JDC, Zestawienie kosztów budynków, napraw i wyposażenia wykonanych od 1 stycznia 1936 do 1 stycznia 1939, JDC, NY AR 3344, Polska, 08-00145, s. 16) W kolejnym dokumencie (bez daty), pochodzącym prawdopodobnie z 1935 r. odnajdujemy tę samą liczbę dzieci uczących się w nasielskim chederze, a ponadto informacje, że w Chederze Jesodej ha-Tora miesięczne koszty utrzymania wynoszą 1780 zł. Dochody roczne w 1935 r. wniosły tylko około 968 zł. (Archiwum JDC, Wykaz Placówek Oświatowych dla Dzieci Zrzeszonych w Stowarzyszeniu Szkół „Chojrew” w Warszawie, NY-AR 3344, Polska, 08-00544, s. 3).
Cheder (hebr. pokój, izba) – prywatna lub będąca własnością organizacji społecznej szkoła realna, w której prowadzono nauczanie na poziomie elementarnym i przygotowywano do nauki w jesziwie lub bet – midraszu oraz do nauki zawodu. Ch. najczęściej był również mieszkaniem nauczyciela (mełameda). Uczniowie rozpoczynali w ch. edukację – w zależności od zdolności i zwyczajów panujących w danej gminie i kraju – najczęściej między trzecim i piątym rokiem życia. System nauczania oraz program nauczania w ch. nie były ujednolicone. Najczęściej przez pierwsze dwa lata dzieci uczyły się czytać, pisać i gramatyki hebrajskiej w minimalnym zakresie. Przez trzy następne opanowywały pamięciowo fragmenty BH (Biblii Hebrajskiej) i uczyły się tłumaczyć na język jidysz księgi. Na drugim poziomie nauczania uczniowie zapoznawali się z TB (Talmudem Babilońskim), niekiedy z elementami literatury rabinicznej. Edukację w ch. uczniowie kończyli ok. trzynastego roku życia.
Na pierwszym poziomie nauczania klasy były zwykle większe, liczyły do 40 uczniów, na wyższym poziomie mniejsze – liczące kilkunastu uczniów.
Dzień nauki w miesiącach letnich zaczynał się bezpośrednio po modłach porannych, w czasie surowej zimy rano lekcje nie odbywały się, albo dzieci udawały się wraz z nauczycielem do synagogi. Między godz. 10 – 11 była przerwa obiadowa, zaś ok. 14-tej uczniowie spożywali podwieczorek, na który szli do domu. Po powrocie uczyli się dalej, aż do wieczornych modłów, w których uczestniczyli z nauczycielem i dopiero po zakończeniu modłów rozchodzili się do domów. Powyższy porządek dnia obowiązywał w dni powszednie. W dni świąteczne zajęcia nie odbywały się. W niektóre inne wybrane dni związane z religią, zajęcia odbywały się tylko przed południem. W ch. najczęściej stosowano nauczanie pamięciowe, tj. ciągłe melodyjne powtarzanie za nauczycielem całych fraz tekstu.
W okresie międzywojennym, po wprowadzeniu obowiązku szkolnego, przedstawiciele – Agudy (właśc. Agudat Israel, hebr. Związek Izraela - międzynarodowa polityczna organizacja ortodoksji) sami zaczęli nakłaniać nauczycieli do unowocześniania ch. i wprowadzania do nich elementów nauk świeckich, zabiegali też o uzyskanie zgody od władz na uznanie uczęszczania do szkół realnych za wypełnienie obowiązku szkolnego. Nastąpiło to w 1922 r. pod warunkiem modernizacji tych placówek poprzez wprowadzenie minimum 12 godz. tygodniowo zajęć z tzw. przedmiotów świeckich, przy jednoczesnym zachowaniu 27 – 37 godz. wykładu przedmiotów religijnych. Od 1929 r. nad częścią ch. pieczę roztaczała Chorew (hebr. Znój, Żar, właśc. Centralna Organizacja Oświatowa „Chorew” – organizacja oświatowa powstała pod auspicjami Agudy, w Polsce od 1929 r. Sfery ortodoksyjne zostały zmuszone do jej utworzenia pod presją rozwoju żydowskiego szkolnictwa świeckiego oraz ze względu na wprowadzenie powszechnego obowiązku szkolnego. W 1922 r. władze zgodziły się na uznanie uczęszczania do ch. za jego spełnianie, jednak pod warunkiem modernizacji tych instytucji, co w wielu wypadkach było trudne do urzeczywistnienia. Organizacja Chorew utrzymywała męskie szkoły o charakterze religijnym, w których dla zaspokojenia wymagań władz oświatowych kilkanaście godzin tygodniowo poświęcano na nauki świeckie, wykładane w jęz. polskim. W latach 30. Chorew nadzorowała 469 szkół, w tym chedery, talmud-tory, jesziwy, kursy i szkoły wieczorowe. Prowadzone przez Chorew chedery i talmud-tory od 1935/1936 r. oficjalnie nazywano „żydowskimi religijnymi szkołami powszechnymi”.
Po reformie oświatowej w 1935 r. zaostrzono kryteria wobec nauczycieli przedmiotów świeckich w ch. lecz wobec wykładowców przedmiotów religijnych nie sprecyzowano wymogów. Ch. nasielski, z liczbą uczniów ok. 150, należał do grupy większych szkół gminnych w naszej części Mazowsza. Ch. gromadziły średnio po ok. 50 – 60 uczniów ( opr. na podst. Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa 2003, s. 281-283).
***
Na zdjęciu wykonanym w grudniu 1937 r., pochodzącym z kolekcji Zachary Rothblatta, sygnowanym pieczęcią zakładu fotograficznego „RETUSZ” Nasielsk, którego właścicielem był Feliks Perelmuter, odnajdujemy podobizny 113 uczniów szkoły, tylko chłopców, w wieku od ok. 4/5 do ok. 12/13 oraz 11 osób dorosłych zasiadających w środkowym rzędzie. Tłem tej grupy jest budynek szkoły od strony wschodniej, tj. od tzw. podwórka. Na jego ścianie widzimy trzy okna oraz drzwi wejściowe prowadzące do budynku (zarówno na parter, jak i do piwnicy). Oglądając zdjęcie, nasuwa się spostrzeżenie, że chłopcy rozmieszczeni zostali na nim przez fotografa wg wieku, tj. najmłodsi siedzą najniżej, starsi wyżej, a najstarsi stoją w najwyższych rzędach.
Opis zdjęcia :
Cheder "Jesodej ha-Tora" be-Naszelsk tj. Cheder "Jesodej ha-Tora"/"Podstawy [Fundamenty] Tory" w Nasielsku.
Zarząd : (1) Dawid Leib Szmerlak – prezes, (2) Jakow Rojtkop – dyrektor, (3) Sana Milchberg, (4) B. Perelmuter – sekretarz.
Nauczyciele przedmiotów religijnych i świeckich : (5) J. H. Filar – mentor/przewodnik duchowy, (6) Sz. G. Kas, (7) J. Nejgebirt [lub Najgebirt?], (8) P. [lub F] Familie, (9) J. Lewinzon [Lewinson? Lewinsohn?], (10) G. Glaz [Glas? Gloz?] – kierownik, (11) Z. Grodsztejn.
Data wykonania zdjęcia to: 13 Tevet 698 Lp'k (wg. skróconej rachuby oznacza - piątek 17 grudnia 1937 r.)
Pieczęć na dole fotografii : Fot. „RETUSZ” Nasielsk
Na odwrocie fotografii : Pracownia Fiszla Perelmutera.
***
Drugie zdjęcie uczniów nasielskiego chederu, zachowane w kolekcji Fajgi Milchberg/ Tyk (urodzona w 1917r. była ona córką Sany Milchberga widniejącego na pierwszym zdjęciu - nr 3), wykonane zostało na terenie zaplecza szkoły, z widokiem w tle prawdopodobnie obecnej ulicy Młynarskiej. Pochodzi ono z roku 1937 lub 1938 i przedstawia grupę 26 uczniów z nauczycielem Z. Grodsztejnem, widniejącym również na poprzednim zdjęciu uczniów - chederu z roku 1937. Dzięki pamięci właścicieli zdjęcia oraz dzięki pamięci Maurica Chendlera (wówczas młodego chłopaka - Moszka Tuchendlera, urodzonego w 1924r. w Nasielsku), niektórych uczniów udało się zidentyfikować na tym zdjęciu. Ich imiona i nazwiska widnieją oznaczone strzałką. Podobizny i wiek uczniów sugerują, iż była to któraś ze starszych klas chederu. Według relacji wspomnianego wyżej M. Chendlera, nauczyciel Z. Grodsztejn pochodził z Pułtuska. Przyjeżdżał do Nasielska na lekcje, uczył m. in. historii oraz języka polskiego. Na obu zdjęciach widać brata Fajgi Milchberg/Tyk - Jechela Milchberga. Na pierwszym zdjęciu stoi z tyłu, 5. od lewej. Na drugim zdjęciu stoi w górnym rzędzie - drugi od lewej (z opisem).
Okres wojny 1939 – 1945.
Po wybuchu wojny we wrześniu 1939 roku obiekt szkoły został przejęty przez okupanta. Wynika to z zapisu znajdującego się w zestawieniu nieruchomości żydowskich na niemieckiej liście nieruchomości zarządzanych przez oddział Geope Nasielsk z 1.04. 1940 r. (Verzeichnis der in der Verwaltung der Geope Zweigstelle Nasielsk stehenden Grundstucke, Blatt I – VIII. 1.4.40.). Zapis brzmiał : Schmerlak Dawid, Ziegelstr. 20, nr 387, Rolbau (?).
W latach 1941 – 1943 w budynku chederu mieścił się niemiecki przymusowy obóz pracy wychowawczej przeznaczony dla Polaków i kilku Żydów polskich. Według danych zamieszczonych w powojennym Kwestionariuszu o obozach, sporządzonym 8 października 1945 roku, przeszło przez niego ok. 3 500 osób. Więźniowie wykonywali prace ziemne w Nasielsku oraz pracowali przy wyładunkach wojskowych na stacji kolejowej Nasielsk. Warunki bytowe więźniów były ciężkie. W roku 1943 więźniów wywieziono do obozu koncentracyjnego w Stutthofie.
Okres powojenny 1945 do współczesności.
Kolejne dwa zdjęcia przedstawiają budynek dawnego chederu w swym pierwotnym kształcie i pochodzą z lat 1950/1951. Tuż po zakończeniu wojny, przy dużym zaangażowaniu nasielszczan, w tym Jadwigi Rostkowskiej, córki przedwojennego burmistrza Nasielska – Feliksa Rostkowskiego, budynek przeznaczony został, za zgodą i częściowym wsparciem finansowym Zarządu Miejskiego w Nasielsku, na szkołę gimnazjalną. Tak stanowiła umowa z dnia 31 sierpnia 1946 roku. Pierwotnie uruchomiono w budynku samorządowe gimnazjum, przekształcone w roku 1949 w Samorządową Szkołę Ogólnokształcącą Stopnia Licealnego. Pierwszych 17 absolwentów zdało egzamin gimnazjalny w czerwcu 1948 roku, natomiast w 1951 roku ukończenie szkoły połączono z przeprowadzeniem egzaminu maturalnego oraz przeprowadzeniem kursu pedagogicznego. W wyniku tych działań grupa 11 absolwentów, po zdanym egzaminie zawodowym, uzyskała status nauczyciela. W roku 1948 o budynek szkolny upomnieli się dawni właściciele. Z zachowanej korespondencji pomiędzy spadkobierczynią budynku – Esterą Szmerlak, zamieszkałą wówczas w Szczecinie, w imieniu której działał mecenas Jakub Schwalbendorf, a Prokuratorią Generalną, Okręgowym Urzędem Likwidacyjnym i Zarządem Miejskim w Nasielsku wynika, że sprawa zwrotu mienia opuszczonego (tak określono obiekt), nie została rozpatrzona pozytywnie przez ówczesne władze polskie. Z załączonych do sprawy dokumentów wynika natomiast, jak duże wydatki zostały poniesione przez władze nasielskie do uruchomienia szkoły po zniszczeniach wojennych w 1946 roku.
Liceum Ogólnokształcące działało w wyremontowanym budynku do 1961, następnie zostało przeniesione do budynku ówczesnej Szkoły Podstawowej Nr 1, aby powrócić tu ponownie w roku 1974, gdzie funkcjonuje do dziś. Od początku lat 70. zaczęto prowadzić rozbudowę obiektu. W pierwszym etapie pobudowano małą salę gimnastyczną, a w latach następnych dobudowano 6 sal lekcyjnych, podwajając liczbę klas do 12. Natomiast w latach 1961 – 1974 w budynku dawnego chederu, na czas nieobecności liceum, mieściła się w nim nasielska Szkoła Podstawowa Nr 2.
***
Kolejne zdjęcie przedstawia ślad po mezuzie umieszczonej w futrynie drzwi wewnątrz budynku chederu. Futryna ta zachowała się do chwili obecnej. Na tle ściany budynku szkoły zostało wykonane w 1937 r. pierwsze prezentowane zdjęcie uczniów chederu. Przekraczając widoczne na tym zdjęciu drzwi zewnętrzne (z prawej strony), znajdujemy się w małym przedsionku, z którego prowadzą schody do piwnicy budynku oraz drzwi z zachowaną w futrynie z mezuzą prowadzące na korytarz szkolny. Stan zachowania śladu po mezuzie świadczy, że sama mezuza została w przeszłości usunięta z futryny, a miejsce po niej uzupełniono gipsem i zamalowano.
Opracował Zdzisław Suwiński
The interwar period 1920 – 1939
The history of the building and the Jewish school - cheder - is closely related to the name of David Leib Szmerlak (this surname is also written as Schmerlak), who born in Nasielsk in 1875. In August 1902, he emigrated to the USA. He arrived at Ellis Island in New York Harbor where immigrants were registered on September 2, 1902. Today, houses the United States Immigration Archives. In America, he became known as Simon and he married an American woman named Ester. According to Maurice Chandler, however, life in the USA did not appeal to him because he felt it was impossible to lead an active religious life there. For this reason, he returned to Poland in 1920 with his American wife, and they were very kindly received in Nasielsk as "rich Americans". He purchased a square near the synagogue and founded a cheder around 1922. Opening the cheder coincided with the introduction of compulsory schooling in Poland. The Szmerlak couple lived in two apartments on the top floor of the building (on the so-called "kukawka").
According to the data included in the report on Jewish schools in Poland from 1935, in the Nasielsk cheder "Yesodej ha-Tora" be-Naszelsk (Cheder "Basic Torah" in Nasielsk), 150 students were in attendance. This is the school's name from the caption on the photo taken on 13 Tevet 5698 No. 'k, i.e. on Friday, December 17, 1937, from the RETUSZ photography studio of Fiszel (Feliks) Perlemutra. (Archive of the Joint Distribution Committee, Report on Jewish Schools in Poland, 1935, NY-AR3344, Poland, 08-00018, p. 25).
In the years 1935 - 1939, the Nasielsk cheder building was renovated. The total cost of the renovation was PLN 67,087. (JDC Archives, List of costs of buildings, repairs, and equipment made from January 1, 1936, to January 1, 1939, JDC, NY AR 3344, Poland, 08-00145, p. 16). In another document (undated), and probably from 1935, we find the same number of children studying in the Nasielsk cheder and information that in the Jesodei ha-Torah cheder, the monthly maintenance costs amounted to PLN 1,780. Annual income in 1935 amounted to only approximately PLN 968. (JDC Archives, List of Educational Institutions for Children Associated with the "Chojrew" School Association in Warsaw, NY-AR 3344, Poland, 08-00544, p. 3).
Cheder (Hebrew: room, chamber) - a private school or an actual school owned by a social organization, where elementary education was provided and preparation for studying in a yeshiva or beth-midrash and vocational training. Very often, cheder was also the teacher's accommodation (melameda). Students started in cheder education, depending on the abilities and customs prevailing in a given commune and country, most often between the ages of three and five. The teaching system and curriculum in cheder were not standardized. Children usually learned minimal Hebrew reading, writing, and grammar during the first two years. For the next three years, they memorized fragments of the BH (Hebrew Bible) and learned to translate the books into Yiddish. At the second level of education, students became familiar with the TB (Babylonian Talmud), sometimes with elements of rabbinic literature. Students would finish their education at cheder when they were around thirteen.
At the first level of education, classes were usually more extensive, numbering up to 40 students, and at higher levels, classes were smaller - numbering a dozen or so students.
The school day in the summer began immediately after morning prayers; during the harsh winter, there were no lessons in the morning, or the children went to the synagogue with their teacher. There was a lunch break from 10 a.m. to 11 a.m., and around 2 p.m., the students had afternoon tea and went home. After returning, they continued studying until the evening prayers, which they attended with the teacher, and only after finishing the prayers they went home. The above agenda was valid on weekdays. There were no classes on holidays. On some other selected religious days, classes were held only in the morning. In cheder, rote teaching was often used, i.e. continuous melodic repetition of entire text phrases after the teacher.
In the interwar period, after the introduction of compulsory schooling, representatives of Agudah (actually Agudat Israel, Hebrew: Union of Israel - international political organization of Orthodoxy) began to encourage teachers to modernize education by introducing elements of secular science into them; they also sought permission from the authorities to recognize attending real schools as fulfilling compulsory schooling. This took place in 1922 on the condition that these facilities were modernized by introducing a minimum of 12 hours of weekly classes with the so-called secular subjects while maintaining 27 – 37 hours of lectures on religious subjects. From 1929, the cheder was partly under the care of Chorew (Hebrew: Znój, Żar, actually: Central Educational Organization "Chorew" - an educational organization established under the auspices of the Aguda, in Poland since 1929). Orthodox circles were forced to create it under the pressure of the development of Jewish secular education and due to the introduction of universal compulsory education. In 1922, the authorities agreed to recognize attendance at school as fulfilling this requirement, but on the condition that these institutions were modernized, which in many cases was difficult to achieve. The Chorew organization maintained religious schools for boys, in which, several hours a weekwere devoted to secular studies, lectured inPolish to satisfy the requirements of the educational authorities. In the 1930s, Chorew supervised 469 schools, including cheders, Talmud Torahs, yeshivas, courses, and evening schools. The cheders and Talmud Torahs run by Chorew from 1935/1936 were officially called "Jewish religious primary schools".
After the educational reform in 1935, the criteria for teachers of secular subjects were tightened. Still, the requirements for lecturers of religious subjects were not specified at the same time. Cheder Nasielski, with approximately 150 students, belonged to the group of larger municipal schools in our part of Mazovia. On average, they gathered approximately 50-60 students each (based on Polski Słownik Judaistyczny, Warszawa 2003, pp. 281-283).
***
In the photo taken in December 1937, from the collection of Zachary Rothblatt, signed with the stamp of the "RETUSZ" Nasielsk photographic studio, owned by Feliks Perlemuter, we find images of 113 students of the school, only boys, aged from approximately 4/5 to approximately 12/13 and 11 adults sitting in the middle row. The background of this group is the school building on the eastern side, i.e. from the so-called backyard. On its wall, we see three windows and an entrance door leading to the building (both the ground floor and the basement). When looking at the photo, one notices that the photographer arranged the boys according to age, i.e. the youngest ones sit lowest, the older ones are higher, and the oldest ones stand in the highest rows.
Picture description:
Cheder "Jesodej ha-Tora" be-Naszelsk, i.e. Cheder "Jesodej ha-Tora"/"Basics [Foundations] of Torah" in Nasielsk.
Management Board: (1) Dawid Leib Szmerlak – president, (2) Jakow Rojtkop – director, (3) Sana Milchberg, (4) B. Perelmuter – secretary.
Teachers of religious and secular subjects: (5) J. H. Filar – mentor/spiritual guide, (6) Sz. G. Kas, (7) J. Nejgebirt [or Najgebirt?], (8) P. [or F] Familie, (9) J. Lewinzon [Lewinson? Lewinsohn?], (10) G. Glaz [Glas? Gloz?] – manager, (11) Z. Grodsztejn.
This photo was taken on 13 Tevet 698 Lp'k (Friday, December 17, 1937, according to the shortened calculation).
Stamp at the bottom of the photo: Photo. "RETUSZ" Nasielsk
On the back of the photo: Fiszel Perelmuter's studio.
***
The second photo of students of the Nasielsk cheder,was preserved in the collection of Fajga Milchberg/Tyk (born in Nasielsk in 191),she was the daughter of Sana Milchberg shown in the first photo - no. 3). This foto was taken at the back of the school, with a view of probably the current Młynarska street in the background. It comes from 1937 or 1938 and shows a group of 26 students with their teacher, Z. Grodsztejn, also visible in the previous photo of the students - cheder from 1937. Thanks to the photo's owners and to Maurice Chendler (Moszek Tuchendler, born in Nasielsk in 1924, and a student at the school, visible in the Rothblatt photo, second from right, third row from the bottom, some students were identified in this photo. Their names and surnames appear marked with an arrow. The likenesses and age of the students suggest that it was one of the older classes of the cheder. According to Maurice Chendler, the teacher Z. Grodsztejn came from Pułtusk. He came to Nasielsk for lessons and taught, among others, history and the Polish language. In both photos, you can see Fajga Milchberg/Tyk's brother - Jechel Milchberg. In the first photo, he stands at the back, 5th from the left. In the second photo, he is standing in the top row - second from the left.
Second World War 1939 – 1945
After the outbreak of war in September 1939, the occupier took over the school building. We know this from the entry in the index of Jewish properties sized by the German authorities, dated April 1, 1940 (Verzeichnis der in der Verwaltung der Geope Zweigstelle Nasielsk stehenden Grundstucke, Blatt I – VIII. 1.4.40.). The entry read: Schmerlak Dawid, Ziegelstr. 20, No. 387, Rolbau (?).
From 1941 to 1943, the cheder building housed a German-forced-education and labour camp for Poles and several Polish Jews. According to the data from the post-war Questionnaire about the camps, prepared on October 8, 1945, approximately 3,500 people passed through it. The prisoners performed earthworks in Nasielsk and worked on military unloading at the Nasielsk railway station. The living conditions of the prisoners were harsh. In 1943, the prisoners were transported to the Stutthof concentration camp.
Post-war period 1945 to the present day
The following two photos, taken around 1950/1951, show the building of the former cheder restored to its original condition. Just after the end of the war, with the significant involvement of the people of Nasielsk, including Jadwiga Rostkowska, daughter of the pre-war mayor of Nasielsk - Feliks Rostkowski, the building was intended, with the consent and partial financial support of the Municipal Board in Nasielsk, for a junior high school. According to the agreement dated August 31, 1946, a local government middle school was initially opened. In 1949, it was transformed into a regional government secondary school. The first 17 graduates passed the junior high school exam in June 1948. In 1951, graduation was combined with the high school leaving exam and a pedagogical course. As a result of these activities, a group of 11 graduates obtained the status of teachers after passing the professional examination. In 1948, Ester Szmerlak, who had survived the war in the Soviet Union, lodget a restitution chaim for the school building on behalf of her husband, who had died in Soviet exile. The preserved correspondence between the heir of the building - Estera Szmerlak, then living in Szczecin, represented by attorney Jakub Schwalbendrof, an the Municipal Board in Nasielsk, show that her claim for the return of the abandoe and the Municipal Board in Nasielsk, show that her claim for the return of the abandoned property (as the building was defined)was denied. The documents attached to the case show how much expenditure was incurred by the Nasielsk authorities to open the school after the war damage in 1946.
The Secondary School operated in the renovated building until 1961, then it was moved to the building of the then Primary School No. 1, to return here in 1974, where it operates to this day. The expansion of the facility began in the early 1970s. In the first stage, a small gymnasium was built, and in the following years, six classrooms were added, doubling the number of classes to 12. However, in the years 1961 - 1974, in the building of the former cheder, during the absence of the high school, it housed the Nasielsk Primary School No. 2.
***
The next photo shows the last trace of the mezuzah placed in the door frame inside the cheder building. This door frame has been preserved to this day. The first photo of cheder students was taken in 1937 against the background of the school building wall. Passing the external door visible in this photo (on the right), we find ourselves in a small vestibule with stairs leading to the basement of the building and a door with a mezuzah preserved in the frame leading to the school corridor. The state of preservation of the trace of the mezuzah indicates that it was removed from the frame in the past, and the place left behind was filled with plaster and painted over.
Prepared by Zdzisław Suwiński
