Zarys dziejów Cieksyna cd.

         Innym z następstw I wojny światowej obok omawianej biedy, była plaga alkoholizmu. Zarządzona przez władze okupacyjne likwidacja gorzelni przyczyniła się do powszechnego pędzenia bimbru. Alkohol można było spotkać wszędzie zarówno w karczmie, ale też podczas zwykłych posiłków domowych, prac polowych i w czasie spotkań towarzyskich. Z nałogiem próbowały walczyć różne instytucje religijne i społeczne m. in. księża oraz działacze Rady Głównej Opiekuńczej, którzy postulowali prohibicję. Następstwem pijaństwa było łamanie prawa i szerzące się zjawisko bandytyzmu, które przybrało zastraszające rozmiary szczególnie na początku okupacji. Gubernator warszawski H. Beseler pismem z 24 kwietnia 1916 r. prosił bpa Antoniego Juliana Nowowiejskiego o zalecenie duchowieństwu w parafiach „gorętszego” poparcia w tej walce. Biskup metropolita wzywał podległych mu księży do „… pouczenia wiernych, że zbrodniarzem jest nie tylko bandyta, ale i ci wszyscy, którzy bandycie pomagają ukryć się przed karzącym ramieniem sprawiedliwości”.[72] W niedzielę 24 września 1916 r. w świątyniach dekanatu nasielskiego, głoszone były homilie piętnujące złodziejstwo i inne „szkodnictwo” w trudnych warunkach wynikających z prowadzonej na wschodzie wojny. 

         Nieco lepszą stroną okupacji niemieckiej były działania na rzecz poprawy stanu higienicznego północnego Mazowsza. Już w maju 1916 r. nakazano wszystkim szczepienie przeciwko ospie co przyniosło pozytywne efekty i znacznie zmniejszyło skalę zachorowań.[73] Zaostrzono też ochronę przeciwpożarową w ten sposób, że każda posesja musiała być wyposażona w beczkę z wodą, skrzynię z piaskiem i bosaki. Ważną dla Cieksyna inwestycją z okresu I wojny światowej było uruchomienie wąskotorowej linii kolejowej relacji Sierpc-Płońsk-Nasielsk, która służyła tranzytowi wojskowemu. Z zachowanych relacji najstarszych mieszkańców regionu wynika, że pierwsze składy były ciągnione przez konie, a następnie przez małe lokomotywy parowe. Połączenie to wynoszące 87 km w czasach II Rzeczypospolitej przystosowano do potrzeb kolei szerokotorowej, oddając je do użytku 15 listopada 1924 r. [74]

         Pozostałością działań wojennych związanych z I wojną światową w Cieksynie jest cmentarz wojenny w formie kurhanu zlokalizowany w lesie w sąsiedztwie mostu kolejowego na Wkrze.

         Koniec wojny światowej przyniósł spełnienie marzeń czterech pokoleń Polaków o niepodległej Ojczyźnie, aczkolwiek o jej granicach miały zadecydować wydarzenia lat 1919-1921. Tymczasem kraj czekały trudne lata odbudowy ze zniszczeń wojennych. W obszarze tych podejmowanych na dużą skale działań znalazł się również Cieksyn.

         Natychmiast po ustąpieniu niemieckich władz okupacyjnych, przystąpiono do tworzenia polskiej administracji, w tym również szczebla podstawowego. Jeszcze jesienią 1918 r. wydano dekret o wyborach do tymczasowych rad miejskich i wiejskich, który dostosowywał dotychczasowe przepisy władz zaborczych do nowej sytuacji politycznej powstałej po odzyskaniu niepodległości.[75] W przypadku Cieksyna podporządkowanego gminie w Błędowie, forma organizacyjna polegała na tym, że mieszkańcy wybierali radę gminy, która była organem uchwałodawczym w sprawach gminnych. Rada wybierała natomiast wójta i ławników, czyli zarząd gminy, który był organem wykonawczym. Posiedzenia rady gminy zwoływał i im przewodniczył wójt, który pomimo, że był wybierany przez miejscową społeczność, musiał być zatwierdzony przez starostę powiatowego.[76]

         Pierwszy okres działalności władz samorządowych po odzyskaniu niepodległości, był poświęcony głównie łagodzeniu ciężkiej sytuacji ekonomicznej mieszkańców, spowodowanej działaniami wojennymi i niemiecką okupacją. Ciężką sytuację materialną mieszkańców komplikowały dodatkowe obciążenia ustanowione na mocy ustawy z 11 kwietnia 1919 r. o zaopatrzeniu wojska na zimę. Została ona źle przyjęta przez spauperyzowaną wojną ludność. Podobna była reakcja w przypadku przepisów z 18 listopada 1919 r. o ściąganiu kontyngentów żywnościowych od ludności wiejskiej.[77] Mieszkańcy mazowieckich wsi odmawiali płacenia podatków, protestując przeciwko przedłużającej się wojnie na Kresach Wschodnich. Partie chłopskie uznały wręcz toczącą się wojnę o granicę „za przestępstwo do ludu polskiego, który na swoich barkach dźwiga największe tej wojny ciężary”.[78] 

         Nastawienie do wojny zmieniło się z chwilą, gdy wojska sowieckie przekroczyły Bug. Hasło „Wszyscy na front” stało się powszechne, a towarzyszyła mu akcja propagandowa przeprowadzona zarówno przez władze rządowe jak i hierarchów diecezji płockiej. Kapłani wykazywali szczególną aktywność w mobilizowaniu wiernych do obrony ojczyzny. Biskup ordynariusz płocki Antoni Julian Nowowiejski nakazał proboszczom przygotowanie specjalnego programu modlitewno-patriotycznego, który był zrealizowany w niedzielę 18 lipca 1920 r. we wszystkich kościołach diecezji płockiej.[79] 11 lipca 1920 r. biskup płocki zobligował duchowieństwo do pozostania w parafiach pomimo sowieckiego zagrożenia, pismem w którym czytamy: „Kapłan ani podczas zarazy, ani podczas wojny uchodzić nie może, w takich razach trzeba być bohaterem. Gdyby ktoś quad Deus avertat, opuścił stanowisko swoje, niech wie, że naraża się na kary kościelne i pozbawienie swego zaszczytnego urzędu pasterza”.[80]

         W pierwszej dekadzie lipca 1920 r. rozpoczęły się ruchy wojsk polskich w ramach przegrupowań w rejonie Nasielsk-Cieksyn. Nadciągały tu też oddziały ochotnicze, które koleją przewożone były w rejon koncentracji w pierścieniu zewnętrznym twierdzy modlińskiej. 11 sierpnia wycieńczone ustawicznymi bojami odwrotowymi oddziały z dywizji gen. Antoniego Baranowskiego oraz 17 Dywizji Piechoty broniące przedmościa pułtuskiego zmuszone zostały do odwrotu. Natomiast w nocy z 13 na 14 sierpnia zostały wyparte na prawy brzeg Wkry, a tym samym Cieksyn został zajęty przez najeźdźców i rozpoczęła się 3-dniowa okupacja sowiecka. 

         Naoczny świadek tych wydarzeń, wicedziekan nasielski ks. Marceli Przedpełski tak przedstawił bolszewickie rządy w dekanacie; „… Żołnierze bolszewiccy wciąż kradną i rabują po nocach wszystko co się da, temu buty z nóg ściągnęli, innemu ubranie, żywność, bieliznę itp. Przy rabunkach ludność terroryzują strzałami (…) Teraz ludzie otwierają i poznają z bliska komunizm. Jest to bezwstydne złodziejstwo, czego za Niemców nie było (…) bolszewicy dopuszczają się wielu złodziejstw i orgii bezwstydnych z kobietami, które łapią wprost w dzień i prowadzą do swojego  naczalstwa dla sprawdzenia niby dokumentów, a właściwie do nasycenia chuci zmysłowych…”.[81]

         Tymczasem, skoncentrowane na linii rzeki Wkry oddziały polskie były atakowane przez nacierające siły sowieckie: 14 sierpnia o godz. 10:00 nieprzyjaciel rozpoczął atak na Borkowo i Błędowo obsadzone przez Brygadę Syberyjską dowodzoną przez płka Kazimierza Rumszę i Dywizję Ochotniczą płka Adama Kopy.[82] Brygada Syberyjska złożona z wnuków i synów zesłańców syberyjskich, od niedawna była na ziemi ojczystej, gdzie została uzupełniona młodymi i niedoświadczonymi ochotnikami. Stąd też, w zmaganiach o Cieksyn poniosła dotkliwe straty i tak 83 Syberyjski Pułk Piechoty stracił 4 oficerów 149 szeregowych.[83] Wieczorem 14 sierpnia, sowiecka 11 Dywizja Strzelców pod dowództwem Michaiła Simonowa przedostała się na przeciwległy brzeg Wkry, wypierając Brygadę Syberyjską na rubież Jeziorna-Zawady-Joniec.[84] W zaistniałej sytuacji, dowódca 5 Armii gen. Władysław Sikorski przegrupował swoje siły w ten sposób, że wykrwawioną Brygadę Syberyjską pozostawił na linii Jeziorna-Zawady-Joniec, natomiast miejsce zluzowanych pododdziałów zajęła 17 Dywizja Piechoty i 9 Dywizja Piechoty, obsadzając odcinek rzeki Wkry od zewnętrznego pierścienia twierdzy modlińskiej do wsi Zawady, od Zawad do Sochocina okopała się 18 Dywizja Piechoty znana jako poskromicielka kon-armii Siemiona Budionnego w bitwie pod Brodami w Galicji Wschodniej.[85] Wymienione dywizje w lwiej części złożone były z „Hallerczyków” i dysponowały bogatym wyposażeniem w nowoczesne środki techniczne i bojowe jak: lotnictwo, czołgi i ciężką artylerię. 

         15 sierpnia 1920 r. w samo południe rozpoczęła się ofensywa zwad Wkry, lecz nie przyniosła ona założonego celu ponieważ została uprzedzona natarciem sowieckim. Dopiero w godzinach, popołudniowych polskim oddziałom udało się przejść do kontrataku i o godz. 16:00 9 Dywizja Piechoty zdołała odrzucić nieprzyjaciela za Wkrę i zdobyć Borkowo. W dniu 16 sierpnia Dywizja Ochotnicza w sile 4800 piechurów i trzech szwadronów kawalerii, zdobyła Cieksyn, miejsce zaciętych walk. Łupem zwycięzców padła sowiecka bateria artylerii, tabor i wielu jeńców.[86] 

         Po wyparciu nieprzyjacielskich oddziałów z Cieksyna, natychmiast przystąpiono do grzebania ciał poległych żołnierzy w zmaganiach pod Borkowem i Cieksynem. Ciała złożono w zbiorowej mogile na cmentarzu parafialnym, gdzie spoczęło 85 zabitych żołnierzy Wojska Polskiego. Ranni trafiali z reguły do szpitala mokotowskiego w Warszawie.[87] Trudno jest dziś oszacować straty walczących stron. Z pewnością były one znaczne. Na podstawie fragmentarycznych danych źródłowych wiadomo, że w bitwie pod Borkowem i Cieksynem m. in. został zabity Piotr Żebrowski ze wsi Brodowo-Wity w parafii Winnica. Był on jednym ze współorganizatorów struktur POW w powiecie pułtuskim. 15 sierpnia zginął Antoni Czarnecki, legionista Józefa Piłsudskiego oraz żołnierz „Błękitnej Armii” gen. Józefa Hallera. W walkach o Cieksyn zginął major Jan Czapla, który poległ z karabinem w ręku prowadząc ochotników do ataku. Pośmiertnie został odznaczony krzyżem Virtuti Militari.[88]

         W ostatnich dniach sierpnia 1920 r. do Cieksyna zaczęła wracać miejscowa ludność. Opuściła ona swoją wieś w obawie przed działaniami wojennymi i represjami ze strony oddziałów sowieckich. W wielu przypadkach powroty były bolesne, bowiem pożoga wojenna zniszczyła substancję materialną – dorobek wielu pokoleń. Nieprzyjaciel zrabował mnóstwo koni, zarekwirował wszystkie furmanki oraz inwentarz i płody rolne. Aby oszacować skalę zniszczeń powołano miejscową komisję szacunkową, na której czele stanął Edmund Wyrzykowski.[89] W czasie działań wojennych zniszczono mosty na Wkrze i Nasielsnej, co utrudniło komunikację okolicznej ludności. Ogromne kłopoty aprowizacyjne miały wpływ na postępującą drożyznę i rozwój nielegalnego handlu. Skutkom skomplikowanej sytuacji gospodarczej było rosnące  niezadowolenie wśród szerokich warstw społecznych, potęgowane restrykcyjnymi przepisami stanu wojennego, które zniesiono dopiero pod koniec września 1920 r.[90] 

         Odzwierciedleniem nastrojów społecznych po wojnie polsko-bolszewickiej były wybory do Sejmu, które odbyły się 5 listopada 1922 r. Polska znajdowała się wtedy w ustabilizowanej sytuacji politycznej, bo uchwalono konstytucję i zakończono proces kształtowania granic II Rzeczypospolitej. Wybory przebiegały w powiecie płońskim, w którym znalazł się Cieksyn po odzyskaniu niepodległości, pod znakiem pełnej mobilizacji Związku Ludowo-Narodowego, który wspólnie z Narodowym Chrześcijańskim Stronnictwem Ludowym (Chadecja) utworzył blok wyborczy Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, zwany „Chjeną”. Tradycyjnie umiarkowana lewica prezentowała program wyborczy domagający się upowszechnienia oświaty i działań na rzecz  poprawy warunków socjalno-bytowych. Generalnie, zwycięstwo w Cieksynie odniósł Chrześcijański Związek Jedności Narodowej, uzyskując 34,9%. Polska Partia Socjalistyczna uzyskała poparcie 9,3% wyborców. Ludność protestancka stanowiąca 30% mieszkańców parafii, głosowała głownie na Blok Mniejszości Narodowych RP, który uzyskał poparcie 31% wyborców.[91]

         W późniejszym okresie II RP, już w latach 30-tych dużym poparciem w parafii Cieksyn cieszyło się Polskie Stronnictwo Ludowe „Wyzwolenie”. W 1932 r. do wsi tej parafii zaczęli docierać przywódcy ruchu ludowego z powiatu płońskiego i pułtuskiego w celu organizowania kół nowej organizacji Stronnictwa Ludowego. Wkrótce pojawili się też instruktorzy Stronnictwa Ludowego z Warszawy.[92] Centrum działalności Stronnictwa Ludowego w okolicach Cieksyna stanowiła wieś Morgi, gdzie przewodniczącym koła był Antoni Ziemiecki. Zebrania przez niego organizowane służyły informowaniu włościan, jak mają się zachować podczas wyborów samorządowych. Były też okazją do wysuwania żądań w sprawie szybszego trybu przekwalifikowania gruntów czy też zmniejszenia podatków od nieużytków.[93]

         Okres Drugiej Rzeczypospolitej sprzyjał rozwojowi działalności kulturalnej. Nieskrępowane warunki rozwoju uzyskała cieksyńska OSP, dlategoż jej działalność dalece wykraczała poza walkę z żywiołem i obejmowała takie obszary życia jak działalność kulturalno-oświatowa, społeczna, a nawet gospodarcza. W okresie międzywojennym długoletnim prezesem OSP w Cieksynie był Edmund Wyrzykowski wymieniony kilkakrotnie wcześniej jako działacz gospodarczy dużego formatu, ale też działacz społeczny, członek Sodalicji Mariańskiej i Akcji Katolickiej. Hierarchowie diecezji płockiej doceniali rolę ziemian w społeczeństwie, postrzegając ich jako warstwę nieliczną, ale wpływową i chętnie naśladowaną przez inne warstwy społeczne. Stąd też, biskupi opracowali specjalny program zatytułowany Zarys Programu Społecznego Ziemiaństwa, w którym zawarli swoje oczekiwania wobec właścicieli ziemskich w aspekcie religijno-moralnym, działalności charytatywnej czy udziału w Sodalicji Mariańskiej i Akcji Katolickiej.[94]

         W okresie międzywojennym, według doniesień ówczesnej prasy katolickiej, życie religijne w dekanacie nasielskim, w którym znajdował się Cieksyn, stało na wysokim poziomie. Rozwijały się tu Kółka Żywego Różańca, które skupiały1.126 braci różańcowych. Oprócz Kółek Różańcowych działały w parafiach Koła Misyjne: Dzieło Rozkrzewiania Wiary, Dzieło Dziecięctwa Jezusowego, o których mawiano, że „…bardzo przyczyniają się do ożywienia myśli katolickiej wśród mieszkańców”.[95] Dzieło Dziecięctwa Jezusowego adresowane było do młodzieży szkolnej i miało służyć wychowaniu religijnemu i patriotycznemu młodego pokolenia Polaków. W ramach Akcji Katolickiej odbywały się również cykliczne zjazdy młodzieży. W 1936 r. do Cieksyna zjechały się delegatki Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej. Na zjazd połączony z kursem dokształcającym przybyło 96 delegatek nie tylko z dekanatu nasielskiego, ale też z Płocka, Płońska, Zawidza i Klukowa.[96] Warto przypomnieć, że Stowarzyszenie Młodzieży Żeńskiej było jedną z podstawowych form działalności Akcji Katolickiej powołanej na mocy encykliki Qas Primas z 11 grudnia 1922 r. przez papieża Piusa XI. Akcja Katolicka w diecezji płockiej skupiała 26.962 członków w 802 oddziałach parafialnych, każda parafia posiadała lokalne koło Stowarzyszenia Młodzieży Żeńskiej.[97] 

         Z dokumentacji ikonograficznej zgromadzonej w Nasielskim Domu Edukacji i Historii wynika, że w 1936 r. w Cieksynie przeprowadzony był zjazd S.M.Ż. połączony z kursem gotowania i kursem higieny. Odbyło się też spotkanie wielkanocne Katolickiego Stowarzyszenia Kobiet. W kolejnych latach, aż do wybuchu II wojny światowej życie religijne było na bardzo wysokim poziomie. 

         W analizowanym okresie religia miała bardzo istotny wpływ na życie mieszkańców Mazowsza. Przejawem religijności było dość częste przystępowanie do spowiedzi i komunii, posiadanie dużej liczby obrazów religijnych i innych zewnętrznych symboli świadczących o wyznaniu. Z reguły bardziej religijne były kobiety, mężczyźni zaś, zwłaszcza młodsi charakteryzowali się słabszymi związkami z Kościołem. W dekanacie nasielskim doliczono się 13 ateistów, 430 niepraktykujących, 18 małżeństw bez ślubu kościelnego, 18 małżeństw w separacji, popełniono 5 samobójstw, 33 osoby były karane sądownie, a 43 osoby uznane były za alkoholików.[98] 

         Życie społeczno-ekonomiczne Cieksyna i okolic uległo destabilizacji wraz z wybuchem II wojny światowej. Lata hitlerowskiej okupacji przyniosły Mazowszu Północnemu ogromne straty gospodarcze. Nie sposób zapomnieć też o stratach demograficznych zwłaszcza mieszkańców wyznania mozaistycznego oraz patriotycznie nastawionych Polaków walczących z okupantem.

         Istotne zmiany w życiu politycznym i gospodarczo-społecznym Cieksyna nastąpiły także w pierwszych latach Polski Ludowej. Jest to już temat do kolejnych, odrębnych badań nad dziejami Cieksyna i innych ośrodków osadniczych na północnym Mazowszu. Jako się rzekło w tytule tego opracowania jest to zaledwie zarys dziejów Cieksyna, który doprasza się uzupełnień, do czego zachęcam młodszych miłośników historii tej wsi i parafii. Część wskazań bibliograficznych znajdziecie w przypisach mojego autorstwa, po inne należy udać się do archiwów płockich i warszawskich. Wypada mi życzyć wam powodzenia. Na zakończenie chciałbym podziękować pani Alicji Kraśniewicz-Sarneckiej z Cieksyna za udostępnienie opracowania ks. Waldemara Graczyka pt. Kościół i parafia w Cieksynie w świetle wizytacji od XVII do XIX wieku oraz prowadzonych badań architektonicznych.

dr Stanisław Tyc

PS Niniejsze opracowanie dedykuję mieszkańcom Cieksyna, którzy zwracali się do mnie z prośbą o opracowanie monografii Cieksyna. 

Nasielsk, czerwiec 2024 r.

 

Bibliografia:

[1] Polska, jej dzieje i kultura. Od czasów najdawniejszych do chwili obecnej, t. 1 Od pradziejów do roku 1572, w oprac. W. Antoniewicza, Kraków 1927, s. 6.

[2] M. Dulinicz, Mazowsze we wczesnym średniowieczu (do końca X w.) Szkic archeologiczny, [w:],  Dzieje Mazowsza, t. 1, pod red. H. Samsonowicza, Pułtusk, 2006, s.120.

[3] Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. X dawne województwo warszawskie, pod red. I. Galickiej i H. Sygietyńskiej, zeszyt 16, Płońsk i okolice, Warszawa1979, s. 4.

[4] S. Tyc, Nasielsk jako ośrodek życia gospodarczego na północnym Mazowszu w latach 1795 – 1939, praca doktorska napisana pod kierunkiem J. Szczepańskiego, Pułtusk 2011, s. 15.

[5] J. Kwolek, Borukowski Jan, Polski słownik Biograficzny, t. 2, Kraków 1936, s. 355.

[6] W. Graczyk, Kościół i parafia w Cieksynie w świetle wizytacji od XVII do XIX wieku oraz prowadzonych badań architektonicznych, Cieksyn 2006.

[7] Herbarz Polski Kaspra Niesieckiego S.J. powiększony dodatkami późniejszych autorów, rękopisów, dowodów urzędowych i wydany przez Jana Nepomucena Bobrowicza, t. II, Lipsk 1839.

[8] Dzieje Warszawy, Warszawa w latach 1526-1795, t. II., pod red. Stefana Kieniewicza, Warszawa 1984, s. 213

[9] A. Wolff, Mazowieckie zapiski herbowe z XV i XVI wieku, Kraków 1937, s. 238

[10] Katalog zabytków sztuki, op. cit., s. 5

[11] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, pod red. F. Sulimierskiego, B. Chlebowskiego, W. Walewskiego, t. II, Warszawa 1880, s. 684

[12] Katalog zabytków sztuki, op. cit., s 7

[13] Słownik geograficzny, op. cit., s. 314.

[14] Ł. Opaliński, Krótka nauka budownictwa dworów, pałaców, zamków podług nieba i zwyczaju polskiego, Kraków 1659, opracowanie A. Miłobęcki, Wrocław 1957, s. 14 .

[15] M. Rydel, Jam dwór polski, Gdańsk 1993, s.14, G. Kin-Majewska, zamek w Oporowie, Muzeum w Oporowie, 1988, s.7.

[16] Polska XVI wieku pod względem geograficzno-statystycznym, Mazowsze, wyd. A. Pawiński, Warszawa 1892, 6a Districtus Nowomestensis, s. 317.

[17] Volumina Legum. Przewodnik zbioru praw staraniem XX Pijarów w Warszawie od roku 1632 do roku 1732, wydanego, t. 6, Warszawa 1980, zapiska 241.

[18] T. Korzon, Dzieje wojen i wojskowość w Polsce t. 2, epoka porozbiorowa, Kraków 1912, s. 387-388.

[19]  Cytuję za: J. Gieysztorowa, Zniszczenia i straty wojenne oraz ich skutki na Mazowszu, [W:] Polska w okresie drugiej wojny północnej 1655-1660, t. 1, Rozprawy, pod red. Lepszego, Warszawa 1957, s. 330.

[20] Ibidem, s. 333

[21] Archiwum Diecezjalne w Płocku (ADP), Wizytacja 1693 r., sygn. 47, s. 956.

[22] Katalog zabytków, op. cit., s.6

[23] Ibidem, s.7

[24] K. Wiśniewski, Bitwa pułtuska 1703 roku, [W:] Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 5, pod red. H. Samsarowicza, Pułtusk 2003, s. 30

[25] Ibidem, s. 31

[26] Ibidem, s. 34

[27] Regestr diecezjów Franciszka Czaykowskiego czyli właściciele ziemscy w Koronie 1783-1784, pod red. Górzyńskiego, Warszawa 2006, s. VII

[28] Ibidem, s. 525

[29] Ibidem, s. 524

[30] A. Kociszewski, W granicach Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego (Płońsk w latach 1793-1864), [W:] Dzieje Płońska, pod red. A Kociszewskiego, Ciechanów 1983, s. 76

[31] M. M. Grzybowski, Struktura wyznaniowa ludności diecezji płockiej według spisu Adama M. Prażmowskiego z 1817 r. [W:] Notatki Płockie, 1981, nr 1, s. 19

[32] ADP, Protokół z wizytacji diecezji płockiej bp. Adama Prażmowskiego z 1817 r., tablica spisowa nr 6

[33] ADP, AV, nr 310, k. 149-157, (ABMK. sygn. 4378) Protokół z wizytacji diecezji płockiej bpa Michała Ciołka Poniatowskiego przeprowadzony w latach 1775-1776 

[34] P. F. Loraine Napoleons Campaign in Poland 1806-7. A. Military history of Napoleons First war with Russia, London 1901, s. 331

[35] Ibidem, s. 348

[36] Źródła do dziejów wojny polsko-rosyjskiej 1830-1831 r. t. 1, Od 30 listopada 1830 do 4 marca 1831 r. Wyd. B. Pawłowski, Warszawa 1931, s. 67

[37] Ibidem, s. 48-236

[38] J. Barański, Płońsk i okolice w okresie powstań narodowych, Płońsk 1991, s. 21-22

[39] AGAD, KRSW, sygn.. 4418, p. IV

[40] Mazowsze Północne w XIX-XX wieku, Materiały źródłowe 1795-1956, zebrał i przygotował J. Szczepański, Warszawa-Pułtusk 1987, s. 175

[41]  Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, op. cit., s. 683-684

[42] APP, Hipoteka dóbr ziemskich Kossewo-Mokrzyce, b. paginacji

[43] Spis alfabetyczny obywateli ziemskich Królestwa Polskiego oraz dóbr przez nich posiadanych, Warszawa 1905, s. 14-107, APP, ZPP, sygn.. 54, k. 76-84

[44] Stanisław Zygmunt Staniszewski (1864-1925) adwokat, polityk, wolontariusz, publicysta, współzałożyciel Towarzystwa Rolniczego, współpracownik Świętochowskiego znawca stosunków gospodarczych i ekonomicznych

[45] S. Z. Staniszewski, Rzut oka na stan ekonomiczny Królestwa Polskiego, Warszawa 1907, s. 148

[46] Spis ziemian Rzeczypospolitej Polskiej w roku 1930. Województwo Warszawskie, Warszawa 1991, s. 1-5

[47] Słownik geograficzny, op. cit., s. 315

[48] J. Barański, Szkolnictwo elementarne na Mazowszu Północnym w latach 1815-1864, Pułtusk 2010, s. 140

[49] Ibidem

[50] Gazeta Literacka 1822, t. 1, nr 3

[51] J. Lipiec, Nauczanie w szkołach elementarnych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego w latach 1807-1830 [W:] Studia nad okręgiem częstochowskim, Częstochowa 1993, s. 312

[52] J. Wołyński, Wspomnienia z czasów szkolnictwa rosyjskiego w b. Królestwie Polskim 1868-1915, Warszawa 1936, s. 27

[53] J. J. Stemler, Polska Macierz Szkolna. Szkic historyczno-sprawozdawczy z 20-lecia działalność 1905-1925. Wydawnictwo jubileuszowe, Warszawa 1926, s. 37

[54] W. Gastpary, Protestantyzm w Polsce w dobie dwóch wojen światowych, cz. 1, 1914-1939, Warszawa 1978, s. 11

[55] Organizacja i prace Komitetów Obywatelskich na terenie guberni warszawskiej. Sprawozdanie z działalności Komitetu Obywatelskiego Powiatu Płońskiego – 1915, cz. I, oprac. W. Radecki, Warszawa 1916, s. 120-128

[56] R. H. Bochenek, Twierdza Modlin, Warszawa 2003, s. 320

[57] Kronika Rzymsko-katolickiej parafii Klukowo (1939-1947), pod red. M. M. Grzybowskiego, Płock 2007, s. 11

[58] T. Świecki, F. Wybult, Mazowsze Płockie w czasach wojny światowej i powstania państwa polskiego, Toruń 1932, s. 80

[59] M. Przeniosło, Chłopi królestwa Polskiego w latach 1914-1918, Kielce 2003, s. 29-56

[60] R. H. Bochenek, op. cit., s. 324

[61] Ibidem, s. 327

[62] A.P.W., UWW 1918-1939, sygn. 2571, k. 5-12

[63] A.P.W., UWW 1918-1939, sygn. 2571, k. 5-12

[64] Katalog zabytków, op. cit., s. 4-7

[65] Miesięcznik Pasterski Płocki 1933, nr 2, s. 58

[66] Ibidem

[67] Źródła do dziejów Polski w XIX i XX wieku. Wybór tekstów źródłowych t. 2., Lata 1864-1918, pod red. A. Szwarca i R. Turkowskiego, Pułtusk 1997, s. 378

[68] Ibidem, s. 379

[69] M. Przeniosło, Chłopi Królestwa Polskiego w latach 1914-1918, op. cit., s. 96-97

[70]  Sprawozdanie z działalności Komitetu Obywatelskiego Powiatu Płońskiego – 1915 [W:] Organizacja i prace Komitetów Obywatelskich, op. cit., s. 120-128

[71]  Miesięcznik Pasterski Płocki 1916, nr 2, s. 36

[72] Miesięcznik Pasterski Płocki 1916, nr 6, s. 139

[73] Ibidem, nr 10, s. 131

[74] T. Skrzetelski, Polskie Koleje Państwowe, [W:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej. Księga pamiątkowa 1918-1928, pod red. M. Dąbrowskiego, Kraków-Warszawa 1928, s. 429

[75] J. Strzelecki, Samorząd terytorialny, [W:] Dziesięciolecie Polski Odrodzonej, op. cit., s. 198-199

[76] Ibidem, s. 199

[77] J. Szczepański, Wojna 1920 roku na Mazowszu i Podlasiu, Warszawa 1995, s. 37

[78] Tenże, Wieś mazowiecka w okresie wojny 1920 roku, [W:] Wieś-chłopi-ruch ludowy na północnym Mazowszu w XX wieku, pod red. A. Kociszewskiego, Ciechanów 1996, s. 23

[79] Tenże, Wojna 1920 roku na Mazowszu i Podlasiu, op. cit., s. 80

[80] Ibidem, s. 81

[81]  S. Tyc, Nasielsk jako ośrodek, op. cit. S. 357

[82] W. Sikorski, Nad Wisłą i Wkrą. Studium polsko-rosyjskiej wojny 1920 roku. Lwów 1928, s. 147

[83] O niepodległą i granicę, t. 1, Komunikaty Oddziału III Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego 1919-1921, oprac. M. Jabłonowski i A. Koseski, Warszawa 1999, s. 610

[84] Ibidem, s. 615

[85] S. Rowecki, Dzieje oręża, op. cit., s. 114

[86] C.A.W., Dowództwo 5 Armii gen. Władysława Sikorskiego na północnym Mazowszu w dniu 16 sierpnia 1920 r. „Dywizja Ochotnicza zajęła o godz. 14:00 Cieksyn i ściga uciekającego w popłochu nieprzyjaciela”

[87] A. Grzymała-Siedlecki, Cud Wisły. Wspomnienia korespondenta wojennego, Warszawa 1921, s. 64  

[88] K. Macias, R. Olszewska, S. Tyc, Nasielsk. Wpisani w dzieje miasta i regionu, Nasielsk 2013, s. 51.

[89] S. Tyc, Nasielsk jako ośrodek, op. cit., s. 358

[90] S. Rowecki, Dzieje oręża, op. cit., s. 115

[91] Statystyka wyborów do Sejmu i Senatu odbytych w dniu 5 i 12 listopada 1922 roku, Warszawa 1926, s. 21-24

[92] J. Sałkowski, Ruch ludowy w północnych powiatach woj. Warszawskiego w okresie między wojennym, [W:] Wieś-chłopi-ruch ludowy na północnym Mazowszu w XX w.

[93] APW, UWW, sygn.. 66, k. 495

[94] Miesięcznik Pasterski Płocki 1939, nr 3, s. 121-122

[95] Ibidem, 1927, nr 4, s. 163

[96] Ibidem 1937, nr 6, s. 158

[97] G. J. Młodyńska, Akcja Katolicka w dekanacie pułtuskim w latach 1930-1939, [W:] Pułtusk. Studia i materiały z dziejów miasta i regionu, t. 4, op. cit., s. 115

[98] Miesięcznik Pasterski Płocki, 1933, nr 2, s. 58